Balanda Blog: 2009-05-17

Elk Pools kind kent de legende van koning Krak en de draak, die ten grondslag ligt aan het ontstaan van de stad Krakow. Met een list bevorderde Krak het ongedierte, dat jarenlang onrust onder zijn volk zaaide, naar het hiernamaals. Eindelijk konden zijn onderdanen weer in rust en vrede leven. Tijdens mijn bezoek aan Krakow afgelopen week, kreeg ik echter sterk het gevoel dat de stad nog steeds in de ban van de draak is. Overal waart zijn geest rond en de ogenschijnlijke pais en vree heeft voor mij nauwelijks kunnen verhullen dat niet alleen Krakow, maar heel Polen zich in een identiteitscrisis bevindt.
In 1991, toen ik Krakow voor het eerst bezocht, was hiervan nog niets te merken. De Muur was net gevallen en Krakow nog nauwelijks ontdekt door toeristen. De stad maakte een vredige indruk. Er was weinig verkeer en het schitterende marktplein met de beroemde Lakenhal en de Bazylika Mariacka was zo leeg, dat je elk uur de “hejnał” (een afgebroken melodie die door een trompetist wordt gespeeld) vanuit de hoogste toren van deze imposante kerk kon horen. Het prachtige kasteel Wawel lag er verlaten bij en mijn toenmalige reisgenote en ik hadden de binnenplaats praktisch voor ons alleen. Door de slaperige sfeer van toen had ik Krakow veel kleiner en lieflijker in herinnering dan het in werkelijkheid is.
Inmiddels hebben toerisme en kapitalisme ook Krakow bereikt en de eerste dagen liep ik daarom wat verward rond. Ik zocht naar herkenningspunten, maar niets stemde overeen met mijn herinneringen. De “hejnał”, schoot het door mijn hoofd, die wordt zeker nog gespeeld. Vol verwachting zag ik klokslag acht uur 's avonds het venstertje boven in de toren opengaan, maar het trompetspel werd overstemd door de honderden mensen die over de markt flaneerden en de vele terrasjes bevolkten.
Desalnietemin heeft Krakow zich uiterlijk in positieve zin veranderd. De winkelketens die het unieke karakter van onze steden deels teniet hebben gedaan, zijn allen in een glazen blokkendoos met de naam Galeria Krakowska ondergebracht, die buiten het oude stadscentrum ligt. Hierdoor heeft het hart van Krakow, dat op aangename wijze werd gerenoveerd, haar schoonheid en karakter weten te behouden. Wie een weekendje naar Krakow gaat, kan dan ook op zijn gemak de highlights bewonderen, goedkoop en lekker eten, een beetje shoppen en dan vol enthousiasme terug naar huis gaan. Wie echter een interessante blik achter de schermen van een vreemd land wil werpen moet iets langer blijven en ook daar kijken waar op het eerste oog niets opmerkelijks te zien is. Of eerder nog, proberen te voelen wat er allemaal in de lucht hangt. En dat is heel wat, want in Krakow is de lucht zwanger van religieus conservatisme, economisch optimisme, historisch antisemitisme en een uit onzekerheid geboren nationalisme. Als athëiste, pacifiste en lesbiënne was het onmogelijk om de spanningen die deze tegenstrijdige 'ismen' opleveren, niet te voelen. Mijn hoofd staat er nog bol van.
In Polen is 93% van de bevolking katholiek en wordt Paus Johannes Paulus II als een heilige beschouwd. Hoewel er liberale katholieken zijn en velen het niet zo nauw nemen met sex voor het huwelijk en anti-conceptie, overheerst het conservatisme en heeft de kerk een enorme invloed. Een bezoek aan de kathedraal op de Wawel, die tot de nok toe is volgeplempt met religieuze artefacten, werkte zo verstikkend als het katholicisme zelf. Ik was blij weer buiten te zijn.
Midden in het katholieke bolwerk Krakow ligt de Joodse wijk Kazimierz, die met name bij studenten en andersgezinden geliefd is. De vele nauwe straatjes met leuke winkeltjes en restaurants zorgen voor een aangename sfeer, mede dankzij de ongerenoveerde staat waarin ze verkeren. Van het Joodse leven zelf is echter niet veel meer over, en dat ligt niet alleen aan de Tweede Wereldoorlog. Hoewel de Polen in vergelijking met andere Europese naties gedurende de afgelopen eeuwen nog redelijk tolerant waren tegenover de Joden, kan niet verhuld worden dat zij hoofdzakelijk haat en nijd jegens de Joden voelden. De laatsten bleken zakelijk zeer succesvol en werden daarom steeds weer uit de stad verdreven, wat tot de oprichting van de wijk leidde. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden ze uiteindelijk naar Podgórze, het Krakower ghetto aan de andere kant van de rivier de Wisła, verdreven. De rest van het verhaal kent iedereen.
Het is vreemd in Podgórze rond te lopen. Op het plein Rynek Podgórski, dat door de katholieke kerk Kościół Józefa wordt gedomineerd, staan informatieborden voor de Europese verkiezingen, terwijl een paar honderd meter verderop de fabriek van Oskar Schindler aan andere tijden herinnert. Op een mededelingenbord plakt een jongen schuchter een plakaat dat oproept tot deelname aan een Marsz Tolerancji voor homo's en lesbo's de volgende zaterdag. Zoveel emoties vloeien hier samen. We besluiten mee te lopen.
Startpunt van de Mars voor Tolerantie is de Plac Matejki in Kazimierz, die bij onze aankomst compleet is afgezet door de ME. We schrikken ons rot. Op de stoep kijken mensen zwijgend toe hoe zich achter het cordon van agenten langzaam een bonte stoet vormt. Een man met een megafoon roept dat we allemaal zullen branden in de hel (of iets in dien aard, ik versta geen Pools) en wordt meteen bij de kladden gegrepen. Mijn hart klopt heftig, niet van opwinding, maar van angst. Het is vreemd om door het cordon te lopen. Het deelt de wereld in twee: us and them. Nooit eerder heb ik het gevoel gehad anders te zijn, maar het roze ballonnetje dat we in de hand gedrukt krijgen en de button van Queerowy Maj die we opsteken maken zichtbaar dat we blijkbaar niet bij die ene wereld horen.
In de straten van Kazimierz verloopt alles rustig. Er vliegen wat rotte eieren door de lucht en een enkele toeschouwer uit luidkeels zijn ongenoegen over dat stelletje perversen dat daar voorbij trekt. De stemming wordt grimmiger naarmate we de oude binnenstad bereiken. Op verschillende plaatsen langs de route staan groepjes neo-nazi's en brengen de heilgroet. Ze worden door de ME tegen de winkelgevels gedrukt. Een jonge vrouw graait woedend in een plastic tasje met eieren en tomaten, terwijl een op het oog keurige man op een terras een aantal planten uit een bloempot rukt en deze vol afschuw naar de stoet gooit. Op de markt staan we ten slotte oog in oog met een behoorlijke groep neo-nazi's die ons vol haat uitschelden. De politie staat drie rijen dik tussen hen en ons. De rillingen lopen over mijn rug. Zoveel haat en woede .... Het toekijkend publiek staat zij aan zij met de nazi's. Niemand schaart zich bij de stoet. Ik snap er even niks meer van.
Hier in Krakow (en in het nabije Auschwitz) werden duizenden Joden vermoord, omdat ze anders waren. De herinnering hieraan wordt overal in leven gehouden, maar ze wordt een blinde vlek zodra er een nieuwe groep naar voren treedt die niet in het traditionele plaatje past.
Hier in Polen, dat in 1939 door de Duitsers van zijn pas gewonnen onafhankelijkheid werd beroofd en verschrikkelijk onder Hitler heeft geleden, vereren jongeren hun eigen onderdrukker en kijken de ouderen - die in sommige gevallen hun anti-Duitse gevoelens niet onder stoelen of banken steken - opeens dadenloos toe.
Dit land, dat zo hard heeft gevochten om lid te worden van de EU, maakt die dag op mij de indruk van een schizofrene patient, wiens persoonlijkheden in één moment allemaal zichtbaar worden.
Desondanks is er al veel veranderd, menen mijn Poolse collega's. Tien jaar geleden was een dergelijke Mars voor Tolerantie ondenkbaar geweest. Het lidmaatschap van de EU heeft het land meer open gemaakt, een ontwikkeling die volgens hen niet meer te stoppen is. Polen zoekt na jaren van nationalisme, nationaal-socialisme, socialisme en conservatief katholicisme naar een nieuwe identiteit. Dat kost tijd en dat geloof ik.
Dat diepgaande hervormingen in Polen mogelijk zijn en dat Krakow hierbij historisch gezien de voorhoede vormt, toonde koning Kazimierz III Wielki al in de 14e eeuw aan. Hij voerde hervormingen op het gebied van recht, economie en onderwijs door en bracht Krakow, waar hij één van de eerste Europese universiteiten oprichtte, tot bloei. Een Pools gezegde luidt daarom: "Koning Kazimierz trof een Polen van hout aan, en liet een Polen van steen achter". Amen.

Klik hier voor een filmpje van de Marsz Tolerancji 2009 waarin wij heel even te zien zijn (in de tweede minuut achter de dame in wit die geinterviewd wordt)

Een paar impressies